دانشمندان با سرعتی دلهره‌آور آخرین حرف‌های زبان ژن را رمز‌گشایی می‌کنند تا پس از آن خود به بازنویسی آن چه می‌خواهند اقدام کنند. ما در سال‌هایی زندگی می‌کنیم که یک اپراتور رایانه بیولوژیکی، تعیین خواهد کرد که چه چیزی با چه ویژگی‌هایی پای به دنیا گذارد.
برای روشن شدن ابعاد این رویدادهای در حال وقوع، به سراغ «دکترداریوش فرهود» رئیس کلینیک ژنتیک دکتر فرهود رفتیم تا ماحصل پرسش و پاسخ این نشست را با مخاطبین «آفتاب سلامت» به اشتراک گذاریم.
در این مقطع زمانی ما در تمام اهداف فهرست شده خود به توانایی‌ها و موفقیت‌های در خور توجهی نائل آمده‌ایم. برای نمونه در زمینه درمان‌های پیشرفته‌ی ناباروری به آن چنان قابلیت‌هایی رسیدیم که حتی زوج‌های نابارور از برخی کشورهای همسایه به ایران سفر می‌کنند. این رشد علمی و توفیقات، از افتخارات کشور است. حال اگر کسی نخواهد این ها را ببیند در واقع خودش را از خودباوری ملی محروم کرده است.
چه درهایی با مهندسی ژنتیک به روی انسان باز شده است؟
خدمات این فن‌آوری ها آن قدر گسترده و متنوع است که باید از بین آن‌ها به ذکر نمونه بسنده کرد. به عنوان مثال در زمینه بیماری ناباروری برای جلوگیری از انتقال ناهنجاری‌های ژنتیکی، پیش از انتقال جنین به رحم مادر، وجود ژن‌های ده ها بیماری در جنین، شناسایی و جنین‌های مبتلا (۳-۵) روزه دور ریخته می‌شوند.
این پیش‌بینی‌ها و درمان‌های پیشرفته، بی وقفه در حال پیشروی به مرزهای تازه‌تری هستند. سلول‌های بنیادی که می‌توانند خود را به بسیاری از سلول‌های بدن تبدیل سازند، کلید درهای بسته‌ی بسیاری از این بیماری‌ها هستند. درباره‌ی بازسازی سلول‌های ناهنجار، در محیط آزمایشگاه روی DNA سلول، مهندسی شده و آن را به بدن بیمار منتقل می کنند. این همان روشی است که اخیرا گرفتاران زیادی را به زندگی روزمره بازگردانده است.
سرمایه‌گذاری در رشته‌های متمرکز بر ژن چقدر ضرورت دارد؟
«ضرورت» کلمه ضعیفی در توضیح لزوم سرمایه‌گذاری همه جانبه در عرصه‌های این دانش‌های فراگیر است.
وقتی حتی در زمینه رایانه‌های نسل آینده هم پای مهندسی ژنتیک به میان آمده و «زیست تراشه» مطرح می شود، یعنی این که «مهندسی زیست پزشکی» به کمک مهندسی رایانه شتافته تا به جای تراشه‌های سیلیسی از مولکول زنده و پروتئین استفاده شود. تراشه زیستی در نخستین بررسی، یک دستگاه نیمه رسانا است که برپایه ساختار DNA تولید می‌شود. در این تعریف جدید، صنعت رایانه زیر مجموعه مهندسی پزشکی قرار می‌گیرد و دیگر، نام بردن از یک صنعت خاص بی‌مورد است. چون پس از آن اکثر قریب به اتفاق دانش‌ها محتاج و نیازمند رشته‌های مرتبط با ژن خواهند بود.
باعث خوشحالی است وقتی می‌بینیم هم زمان با ورزش نوظهور بانی جامپینگ، جوان با نشاط ایرانی هم در مکان هایی که بر پا شده از این تفریح بین المللی برخوردار می‌شود ولی حکایت رشته های مربوط به ژن، حکایت بودن یا نبودن در عرصه های دانش و فن‌آوری سال های پیش روست. من با تمام انرژی و با تمام وجودم تلاش می‌کنم تا در خدمت همکاران دانشمندم، در این مسابقه جهانی با مطرح‌ترین کشورهای فعال در این حوزه، همکاری داشته باشیم و در گام نخست، هم‌وطنان گرامی‌مان و توریست های درمانی از ثمرات و نتایج این تلاش ها در انواع مختلف بهره مند شوند.
اخلاق در فعالیت های ژنتیکی چه نقشی ایفا می‌کند؟
دی‌ان‌ای، فرامین ژنتیکی به کار گرفته شده در توسعه و عملکرد تمام موجودات زنده است و شناخت و به کارگیری یا دست کاری آن در جهت پیش بینی یا درمان، تبعاتی اجتماعی دارد که بحث های زیادی را در زمینه اخلاق و حقوق انسان‌ها رقم زده است. تصور کنید کسی به عنوان جویای کار، آگهی دعوت به کار شرکت شما را خوانده و برای گزینش در مقابل شما قرار می‌گیرد. شما می‌توانید به کمک فن‌آوری های ژنتیکی، گرایش این شخص به خلاف کاری را در نتیجه آزمایش ژنتیک وی ببینید و به خاطر خلافی که او انجام نداده و ممکن است در آینده مرتکب شود، از استخدام وی خودداری کنید.
وقتی مراکز آموزشی می‌توانند در راستای رقابت و ارتقای برند خود، داوطلبین تحصیل را با شناسایی ژن هوش و یادگیری، در مرکز خود ثبت نام کنند، بسیاری، از حق تحصیل در مراکز مورد نظر محروم می‌شوند، وقتی یک خواستگار برای ازدواج با دختر مورد علاقه خود پا پیش می‌گذارد و خانواده دختر می‌توانند شاخص‌های پرینت شده مختلفی مانند وضعیت سلامتی در آینده، نبوغ، گرایش به رفتارهای اجتماعی و خیلی شاخص‌های دیگر در ژن خواستگار را ارزیابی کنند، همه این‌ها از لحاظ حقوق انسانی و اخلاقی، چالش‌هایی را به وجود می‌آورد.
سازمان جهانی بهداشت هم اساسنامه‌ای را در زمینه حاکمیت اصول اخلاقی در ژنتیک پزشکی مدون کرده است که در آن خودمختاری انسانی، سودمندی، نازیانمندی و برابری توصیه شده است.
آیا سیاست، تاثیری بر پژوهش‌ها و دامنه فعالیت های ژنتیکی دارد؟
در آمریکا پیش از دولت اوباما، هرگونه پژوهش و کار بر روی سلول‌های جنینی ممنوع اعلام شده بود. آمریکایی ها مایل بودند نظرات خود را به ملل دیگر هم تحمیل کنند و کشورها خطوط قرمز آمریکایی را مد نظر قرار دهند ولی در همان ایام ما از مقام معظم رهبری استفتا کردیم و ایشان رهنمود دادند که برای شناخت بیشتر و بهتر راه های کسب سلامتی و حفظ سلامتی، تحقیقات بر سلول‌های جنینی بلامانع است و اکثر علمای شیعه نیز در این راستا نظراتی هم‌سو داشته و ما را به ادامه این راه دلگرم کردند. البته ما موازین اخلاقی و احتیاطات خاص خودمان را در فعالیت‌های‌مان رعایت می‌کنیم. در ادامه‌ی توضیح تاثیر سیاست، باید اضافه کنم وقتی اوباما به قدرت رسید موانع سیاسی موجود از سر راه پژوهش‌گران آمریکایی برداشته شد و آن‌ها هم توانستند به فعالیت‌های تحقیقاتی خود ادامه دهند.
آیا توانایی‌های دانش ژنتیک همین اخبار و اطلاعاتی است که رسانه‌ای شده یا بخش هایی از آن مانند بخش زیرین کوه یخ، مخفی مانده و به خاطر سرازیر نشدن مطالبات، علنی نمی‌شود؟
این نکاتی که درباره‌اش سوال کردید همیشه در طول تاریخ علم، وجود داشته است. اقداماتی که جنبه های بد، ولی واقعی این علم هستند. آن‌ها در موازات تحقیق و کار در زمینه‌های اشاره شده سعی دارند مانع از پیشرفت کشورهای دیگر شوند. البته این فقط مختص دانش پزشکی نیست و می توان رد پای این اعمال را در سایر علوم هم دید.
در زمینه دستکاری‌های ژنتیکی برای نیل به توانایی‌های نظامی حتی مقالاتی انگلیسی زبان انتشار یافته که با صراحت به افزایش توان نظامیان در شرایط سخت می‌پردازد تا سربازان بتوانند روزهای متوالی بجنگند و شرایط دشوار را تاب آورند و بدن‌شان این قابلیت را داشته باشد که به راحتی چربی‌های خود را مصرف کند. بتوانند در ارتفاعات به سهولت تنفس کرده و هم‌چنان به ماموریت‌های خود ادامه دهند.
دستکاری‌های ژنتیکی با هدف ایجاد برتری‌های نظامی، اهداف ممکن و میسری است که بعضی کشورها بر روی آن تمرکز کرده‌اند. کلونینگ کردن یک انسان، با هوش فوق‌العاده بالا هم از جنبه‌های نظری ممکن، به دلایل گوناگون و اخلاقی خلاف است.
تشکیل شورای حکام
زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد که می‌خواهند شورای حکام تشکیل دهند و برای کشورها در رابطه با پژوهش و کارهای ژنتیکی حد و حدود تعیین کنند تا بر چند و چون فعالیت در این حوزه‌ها، نظارت تبعیض‌آمیز اعمال شود. همین تصمیمات، خود گواه اقدامات پنهانی است که ممکن است مرتکب شوند و در پی آگاهی از دامنه‌های آن، درصدد برمی آیند دیگران را از ورود به این وادی های اسرار آمیز منع کنند.
با ردگیری همین اقدامات بود که هشدار داده شد از همکاری با شرکت های ژنتیکی مشکوک خارجی خودداری شود. آن‌ها به بهانه درمان بیماری‌ها از تمام ایرانیان، تقاضای نمونه DNA کرده بودند ولی این می‌توانست سرپوشی بر شناسایی ویژگی‌های ژنتیکی نژاد ما باشد که شاید در راستای جنگ بیولوژیکی احتمالی از آن استفاده کنند.
البته به یاد داشته باشیم که با کوچ چندین میلیون ایرانی به کشورهای اروپایی، آمریکایی، آسیایی و با هوش ترین جوان‌ها ( فرار ژن ها) دیگر نیازی به جلوگیری از خروج چند صد DNA، آن هم از افراد بیمار، به خارج از کشور نیست.
متین جمالزاده
