«آفتاب سلامت» در فرصت مغتنمی که نصیب شد، طی پرسش هایی وضعیت پژوهش و درمان را از ریاست پژوهشگاه رویان جویا شد و اینک ماحصل مصاحبه ی آفتاب سلامت با رییس رویان را با شما گرامیان به اشتراک می گذاریم.
لطفا پس از معرفی خود، پیشینه، ماهیت و اهداف فعالیتهای پژوهشگاه رویان را با مخاطبین آفتاب سلامت در میان بگذارید.
بنده، عبدالحسین شاهوردی عضو هیات علمی پژوهشگاه رویان هستم و دکترای جنین شناسی خودم را از دانشگاه تربیت مدرس اخذ کرده ام. همکاری بنده با جهاد و رویان به زمان حضور زنده یاد دکتر کاظمی آشتیانی در جهاد دانشکده ی توانبخشی و سپس جهاد علوم پزشکی ایران برمیگردد که معاون پژوهشی ایشان بودم و بعد از فوت ایشان، ریاست رویان به مدت ۱۲ سال به عهده ی آقای دکتر گورابی بود که در این مدت من به عنوان معاون پژوهشی و آموزشی با ایشان همکاری میکردم. در حال حاضر به عنوان ریاست پژوهشگاه رویان در خدمت شما هستم.
پژوهشگاه رویان در قالب یک مرکز آموزشی، پژوهشی و خدمات تخصصی در زمینه ی ناباروری در سال ۱۳۷۰ تاسیس شد. دانش تولیدمثل و لقاح خارج از رحم در آن زمان نوپا بود. نتایج کاربردی این دانش حدود چهار دهه است که به نیازمندان در این زمینه، خدمت رسانی می کند. قطعا تحقیقاتی از قبل وجود داشته اما در زمینه ی ناباروری اولین معالجاتی که منجر به تولد نوزاد گردید از سال ۱۹۷۸ به بعد رقم خورد. هم زمان با رشد این دانش بود که ایران نیز در این حوزه اولین گام ها را برداشت. بیماران ما در دهه ی ۶۰ برای معالجه به خارج از کشور می رفتند اما در حال حاضر نه تنها بیماران ایرانی در داخل کشور درمان می شوند بلکه میزبان تعداد قابل توجه ی از بیماران خارجی نیز هستیم. از محاسن درمان در ایران می توان به مقرون به صرفه بودن و برابری کیفیت با مراکز مشابه در خارج از کشور اشاره کرد. در کنار بخش خدمات تخصصی و درمان ناباروری رویان گروه های مختلف پژوهشی شکل یافته اند که این همجواری باعث ارتقا سطح پژوهش های ما شده است. اولین گام ها با گروه ناباروری زنان و جنین شناسی شروع شد. سپس ناباروری مردان، ژنتیک و تصویربرداری ناباروری و چندی بعد متخصصین غدد و تغذیه نیز به این جمع اضافه شدند. این روند توسعه و تکامل همچنان ادامه دارد. در بخش جنین شناسی اقدامات پیشرفته ای صورت گرفت. و همکاری تیم ژنتیک با گروه درمان ناباروری رویان تحولات مثبتی را رقم زد. ما توانستیم با درمان ناباروری یا لقاح خارج از رحم میزان سلامتی را بالا ببریم. به عبارتی دامنه ی خدمات علاوه بر درمان ناباروری به درمان بیماران دیگر نیز گسترش یافت. ما مراجعینی داریم که مبتلا به بیماری تالاسمی، هموفیلی و سایر مشکلات ژنتیکی هستند. با ملحق شدن تیم ژنتیک به گروه درمان ناباروری این امکان به وجود آمد که تشخیص پیش از لانه گذاری جنین اتفاق افتد. یعنی جنین در آزمایشگاه شکل بگیرد و هم زمان بررسی ژنتیکی روی آن انجام شود درصورتی که جنین، سالم تشخیص داده شود انتقال آن انجام می گیرد. امروزه علاوه بر این تکنیک، فناوری ترمیم نقص های ژنتیکی هم در جنین و هم در افراد بزرگسال کاربردی شده است هر چند ابتدای راه است. پیش از این برای پیشگیری از تولد افرادی که دچار نقص ژنتیکی بودند از تکنیک های تهاجمی مانند بررسی امینوسنتز قبل از سه ماهگی جنین صورت می گرفت. به این صورت که بیمار (فرد باردار) در ماه های اول بارداری مراجعه میکرد و مایع آمنیون او مورد بررسی قرار می گرفت و اگر مشکل ژنتیکی داشت اجازه ی سقط جنین صادر می شد. اما تکنولوژیای که در رویان، همپای دنیای پیشرفته تکوین پیدا کرد موجب شد بیمارانی که امکان بروز بیماری در فرزندان آن ها وجود دارد مورد بررسی قرار گیرند تا دیگر سقط جنین نداشته باشند. در این روش، جنین در آزمایشگاه شکل گرفته و یکی از بلاستومرهای آن مورد بررسی قرار میگیرد و جنین های سالم منتقل می شود. با این روش رعایت اخلاق پزشکی نیز صورت می گیرد. خانواده های زیادی متعاقب برخورداری از این امکان صاحب فرزندان سالمی شده اند.بسیاری از افرادی که دچار بیماری های ژنتیکی مانند تالاسمی، ناشنوایی، هموفیلی و بیماری های دیگر هستند می توانند امیدوار باشند که با این روش صاحب فرزندان سالمی خواهند شد. ماحصل کلیه ی این تلاشها این بود که فصل های دیگری در رویان ورق بخورد و بحث همانندسازی و تولید حیوانات تراریخت در رویان مطرح شد. دستکاری جنین، این جرات و جسارت را به ما داد تا سلول های بنیادی را از جنین استخراج کرده و در راستای اهداف پژوهشی و حتی درمانی به کار گیریم. ابتدا آزمایش ها بر روی موش ها انجام شد و سرانجام بر روی انسان صورت گرفت. این اقدامات، موضوعات علمی روز دنیا بود. تولد «رویانا»، «شنگول و منگول»، «حبه انگور» و «حناها» کاری بود که در رویان انجام شد. ما حیواناتی با پتانسیل ژنتیکی مطلوب داریم که در مسیر طبیعی زاد و ولد ممکن است ژن خوب در آن ها خاموش شود. با گرفتن یک سلول سوماتیک و گذاشتن آن در تخمک بدون هسته، جنینی شکل می گیرد که صد در صد مشابه ژن سلول دهنده است. سپس این جنین به یک رحم اجاره ای منتقل می شود. این توانایی به دست آمده را علاوه بر دام های کوچک، در دام های بزرگتر نیز آزمودیم.
دغدغه ی بعدی این بود که بتوانیم از یک جنین، رده ی سلولی بسازیم تا این رده ی سلولی قابلیت تمایز به سلول های مختلف را داشته باشد. این اتفاق نیز افتاد. پس از چاپ اولین گزارش تولید رده سلول های بنیادی در قالب مقاله، نام ایران و رویان در لیست انجمن بین المللی سلول های بنیادی ثبت شد. در مجامع علمی پزشکی دنیا، موضوع سلول های بنیادی را پس از بیوتکنولوژی مهمترین بحث می دانند که در این زمینه سرمایه گذاریهای زیادی انجام شده است. ایران نیز همپای سایر کشورهای پیشرفته، دانش سلول های بنیادی را هم در تئوری و هم در عمل دنبال کرده است. سپس بحث سلول های پرتوان القایی مطرح شد. چون سلول های بنیادی که به دست می آمد ممکن بود از نظر ژنتیکی با فرد گیرنده هم خوانی نداشته باشد. این یک محدودیت بود و ما شناخت کاملی از عملکرد سلول های بنیادی جنینی نداشتیم و به این دلیل تولید سلول های پرتوان القایی که از نظر ژنتیکی مشابه فرد گیرنده بود در دستور کار قرار گرفت و همچنین سلول های بنیادی بزرگسالان نیز پیگیری گردید که این سلول ها در مغز استخوان، چربی و بافته ای دیگر وجود دارند. در گذشته بحث درباره ی پیوند مغز استخوان مطرح بود اما امروزه با پیشرفت ها نشان داده شد که در مغز استخوان، سلول های بنیادی قابل انتقالی وجود دارد که میتواند سلول های بنیادی جدید و خون ساز و بسیاری از سلول های دیگر را بسازد. در این زمینه نیز هم پای کشورهای دیگر، محققین ما به شناختی کاربردی رسیدند و به درمان نیز نزدیک شدند.
با جداسازی سلول های بنیادی از بافته ای خاص در بیماران، تحقیقات رویان وارد فاز کارآزمایی بالینی در زمینه قلب، کبد و ضایعات نخاعی و مغزی گردید. دستاورد دیگر همان طور که قبلا ذکر شد تولید سلول های بنیادی جنینی القایی با قابلیت تطبیق با سلول های بنیادی فرد گیرنده بود. به این صورت که متخصصین از فرد بیمار یک سلول سوماتیک را جدا کردند و آن را در یک تخمک بدون هسته وارد کردند و به این طریق که نوعی همانندسازی است به سلول های بنیادی دست یافتند که از نظر ژنتیکی با فرد گیرنده تطبیق دارد. این روش به دلیل مواجه شدن با اخلاق پزشکی و سختی های کار در دنیای درمان، اقبالی نیافت اما فرایند سلول های بنیادی بزرگسال جای خود را باز کرد و در درمان هم مورد استفاده قرار گرفت.
در حال حاضر امکان ویرایش جنین نیز به وجود آمده است. به این صورت که ژنی که مسئول مشکلات ژنتیکی مانند تالاسمی، هموفیلی و … در جنین است با تکنیک های خاص، اصلاح می گردد. این تکنیک ها علاوه بر این که در مورد انسان کاربرد دارند در دامپروری و صنعت گیاهی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. بسیاری از کشورها سمت و سوی تکنولوژی های خود را به این موضوع مهم متمرکز ساخته اند تا بیماری ها را با استفاده از این توانایی درمان کنند.
کاربرد سلول های بنیادی در نزد دانشمندان برای درمان بسیاری از بیماری ها حتی سرطان خون به امری بدیهی تبدیل شده است. برای درمان، این سلول ها از خارج خریداری می گردد که بایستی هزینه ای نزدیک به ۲۰ تا ۳۰ هزار دلار بپردازیم. عدم تربیت متخصص در این زمینه و نبود سرمایه گذاری در تجهیزات و امکانات ضروری این دانش باعث وابستگی کشور برای درمان در زمینه ژندرمانی و همچنین تامین سلول های بنیادی به خارج از کشور می شود.
شانه به شانه پیشروترین مراکز ژنتیک و سلول های بنیادی
در رویان قدم های بزرگی برای رسیدن به این اهداف برداشته شده است. ژن درمانی در رویان در فاز سلولی انجام می گیرد. به طور مثال از بیماری که کبدش قادر به جذب کلسترول نیست ، رده ی سلول بنیادی جنینی القایی تولید می شود و با دستکاری ژنتیکی جذب کلسترول توسط سلول های کبدی میسر می شود. به عبارتی این سلول ها در آزمایشگاه اصلاح می گردند.
فناوری دیگری که در حال حاضر به آن متمرکز شده ایم تولید قطعات یدکی انسان است. چندی پیش در دنیا مدعی شدند که خوکی که دارای کلیه ی انسان است. به وجود آورده اند. یعنی ژن مسئول تولید کلیه در آن حیوان را خاموش می کنند و ژن انسانی را وارد می سازند تا کلیه تولید کند. در این فرایند ، یک ارگان انسانی تولید می شود. این موارد فصل های جدیدی است که در حوزه ی سلول های بنیادی، ژنتیک و پزشکی جای خود را باز میکند و آینده ی روشنی را پیش روی خود دارد. البته کاربردی شدن این پژوهش ها احتیاج به صرف وقت و زمان کافی دارد و نمیتوان انتظار داشت به سرعت وارد خط تولید شده و مورد استفاده ی درمانی قرار گیرد اما ورود به این عرصه های فوق پیشرفته، زمینه امیدوارکننده ای است که بتوان در آینده از این اقدامات، استفاده کرد.
کشورهایی که در این حوزه سرمایه گذاری های لازم را انجام نداده اند، در آینده متحمل هزینه های هنگفتی خواهند شد و در چنین شرایطی، سایه ی شوم وابستگی مانع رشد و نمو صنعت پزشکی و درمان می گردد. به لطف خدا ما در این زمینه ی تخصصی ورود پیدا کرده ایم و روزی خواهد رسید که دانش و تجربه ما، درمان های پیشرفته را در فاز انسانی انجام خواهد داد و فتح قله ای دیگر را به افتخارات پژوهشگاه رویان می افزاییم.
